Texel; Lelystad; augustus – september 2018 – De PH-NEI was een Fokker S.13 Universal Trainer. Een Fokker S.13? Nee, dé Fokker S.13 want er is ooit maar één exemplaar van dit model gebouwd door de Fokker fabriek in Amsterdam. We duiken iets dieper in de geschiedenis van deze Fokker-eenling.
Na de Tweede Wereldoorlog richtte de overheid het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling (NIV) op. Een instituut dat de vliegtuigbouw in Nederland weer in het zadel moest helpen en die een helpende hand bood aan Fokker om weer op te krabbelen en zich te herstructureren na de voorbije oorlogsjaren. Fokker voorzag een grote behoefte aan goede opleidingstoestellen en diende een serie vliegtuigontwerpen in, waaronder deze Fokker S.13.
Meervoudig inzetbaar
De naam die dit model meekreeg dekte de lading waar het voor bedoeld was, Universal Trainer. Met dit vliegtuig zou op diverse gebieden geoefend kunnen worden.
Men dacht hierbij aan het leren vliegen met meermotorige vliegtuigen, navigatietrainingen, trainingen voor radiotelegrafisten, bommenrichters, luchtkartering, licht transport en ook het droppen van parachutisten behoorde tot de beoogde mogelijkheden. Er was zelfs een versie met drijvers voorzien, de S.13-W
Specificaties en prestaties Fokker S.13 en S.13-W |
||
Onderdeel | S.13 | S.13-W |
Afmetingen | ||
Spanwijdte | 19,2 m | 19,2 m |
Lengte | 13,6 m | 13,6 m |
Hoogte | 5,5 m | 5,5 m |
Vleugeloppervlak | 46 m² | 46 m² |
Vleugelbelasting per m² | 125 kg | 131,5 kg |
Belasting per pk | 4,8 kg | 5,04 kg |
Motoren (Pratt & Whitney S1 H1-G) | ||
Startvermogen | 2 x 600 pk | 2 x 600 pk |
Max. vermogen op 2440 m | 2 x 550 pk | 2 x 550 pk |
Kruisvermogen op 3600 m | 2 x 400 pk | 2 x 400 pk |
Gewichten | ||
Leeg, met vaste uitrusting | 4185 kg | 4385 kg |
Nuttige last (afh. van uitvoering, zie hieronder) | 1590 kg | 1665 kg |
Totaal | 5775 kg | 6050 kg |
Snelheden | ||
Max. snelheid op 2440 m | 355 km/u | 310 km/u |
Kruissnelheid op 3600 m | 320 km/u | 280 km/u |
Landingssnelheid | 111 km/u | 113 km/u |
Stijgtijd tot: | ||
1000 m | 2,7 min | 3,5 min |
2000 m | 5,7 min | 7,5 min |
3000 m | 9,2 min | 12,2 min |
4000 m | 13,5 min | 18,7 min |
Practische hoogtegrens | 6500 m | 5500 m |
Absolute hoogtegrens | 6900 m | – |
Absolute hoogtegrens op 1 motor | 2600 m | – |
Aanloop op harde grond windsnelh. 2,5 m/sec. | 300 m | 29 sec. |
Uitloop op harde grond windsnelh. 2,5 m/sec. | 300 m | – |
Max. vlieglengte (volle tanks, 1224 l.) | 2000 km | 1500 km |
Nuttige lading Fokker S.13 |
|||
Onderdeel | Navigatie-trainer | Piloten-trainer | Bommen-trainer |
Bemanning (6) met parachutes | 555 kg | 555 kg | 555 kg |
Radio, radiokompas, onderlinge telefonie | 165 kg | 165 kg | 165 kg |
Rubber reddingsboot | 45 kg | 45 kg | 45 kg |
Foto-installatie | – | – | 55 kg |
Losse uitrusting | 25 kg | 25 kg | 25 kg |
Bommenrekken en bommenrichter | – | – | 65 kg |
Bommen | – | – | 160 kg |
Rookbommen | 10 kg | – | – |
Benzine | 700 kg | 685 kg | 505 kg |
Olie | 90 kg | 90 kg | 85 kg |
In 1948 werd er eerst door Fokker een houten mock-up van het toestel gemaakt. Fokker had in die tijd genoeg houtbewerkers in dienst voor de licentiebouw van 72 zweefvliegtuigen van diverse types voor de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Luchtvaart (KNVvL) te realiseren. Een mock-up van een S.13 was daardoor mogelijk. Bij het Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (NLR) werden windtunnelproeven gedaan met een schaalmodel.
De Fokker S.13 was eind 1949 klaar en werd op 10 december 1949 ingeschreven als PH-NDW. Deze registratie werd maar kort gevoerd, want op 5 april 1950 veranderde het kenmerk D-101.
De Koninklijke Luchtmacht had zeker belangstelling voor het toestel. Vandaar dat zij het als D-101 gingen testen. Het bleek een stevig vliegtuig te zijn met goede vliegeigenschappen.
Het was tevens gebouwd volgens de toenmalige eisen (1948) van de Royal Air Force en Royal Navy (AP 970). Alle seinen leken daardoor op groen te staan voor zowel militaire als civiele orders.
Bijna gratis
Een order bleef voor de Fokker S.13 bleef echter uit. Vanuit het Mutual Defense Assistance Pact (MDAP), opgesteld door de VS, werden namelijk bijna gratis vergelijkbare toestellen aangeboden in de vorm van de Beech D-18/T-7 Navigator. Het MDAP programma was ervoor bedoeld om Amerikaanse bondgenoten zo snel mogelijk op oorlogssterkte te brengen om het hoofd te bieden aan de opkomende koude oorlog. En tja, tegen bijna gratis kon Fokker niet concurreren. Vandaar dat de order voor de Fokker S.13 niet doorging en de Koninklijke Luchtmacht met de Beech D-18/T7 Navigator ging vliegen.
De D-101 ging terug naar Fokker en werd op 15 juni weer ingeschreven in het civiele register als PH-NEI. Het bleef wel luchtwaardig. In februari 1953, bij de watersnoodramp, werd de Universal Trainer ingezet boven zeeland om het rampgebied fotografisch in kaart te brengen. Tussen april 1952 en april 1953 zou het nog weer een periode als D-101 gevlogen hebben. Het was in die tijd, opvallend genoeg, ook gewoon als PH-NEI ingeschreven.
Hiernaast zou de Fokker S.13 gebruikt zijn voor het doelslepen boven Texel en heeft men er bij de Rijks Luchtvaart School (RLS) op Eelde mee gevlogen.
Einde vliegcarrière
Uiteindelijk werd de PH-NEI op 10 juni 1961 uitgeschreven. Het werd in beheer gegeven aan de Technische Hogeschool in Delft. Daar werd het beetje bij beetje jammer genoeg gesloopt. Een aantal onderdelen zijn op die manier aan het zwerven geraakt.
Eén vraag blijft onbeantwoord ten aanzien van deze Fokker S.13. Waarom werd de registratie gewijzigd van PH-NDW naar PH-NEI? De stelregel is immers dat als een vliegtuig opnieuw in het Nederlands luchtvaartregister wordt ingeschreven, dat het dan zijn oorspronkelijke registratie terug krijgt. Dat is bij de Fokker S.13 niet zo gelopen. Bewijst maar weer; uitzonderingen bevestigen de regel.
Musea
Het meest markante deel, de cockpitsectie, is terecht gekomen in het Luchtvaart – en Oorlogsmuseum op het vliegveld van Texel. Daar staat het in bruikleen en het is mogelijk zelfs te koop.
*Toevoeging* De neussectie is inmiddels in bezit van Wim Waardenburg uit Alphen aan de Rijn (locatie Hoorn 370).
De cockpitsectie ziet er nog prima uit. Alle instrumenten zijn nog aanwezig. Het staat op een verrijdbaar onderstel en is goed van alle kanten te bekijken, ook vanbinnen.
In een verkoopbrochure van de Fokker S.13 uit 1950 vonden we een overzicht van alle instrumenten in de cockpit. Zoals te zien is, is de cockpit volledig in tact met wat hieronder beschreven wordt.
Onderdelen in de cockpit van de Fokker S.13 Universal Trainer |
||
1. Koersaanwijzer kompas | 21. Hydraulische drukmeter | 41. Gasbedieningshandles |
2. Inlaatdrukmeter | 22. Drukmeter noodbed.onderstel | 42. Propellerbedieningshandles |
3. Toerenteller | 23. Drukmeter stuurautomaat | 43. Hoogtegas bediening |
4. Cylindertemperatuurmeter | 24. Pitot omschakelkraan | 44. Bediening carburatorluchtklep |
5. Carburatorlucht temp.meter | 25. Klokje | 45. Bediening oliekoelerkleppen |
6. Remdrukmeter | 26. Vaanstand knoppen | 46. Bediening trimvlak richtingsroer |
7. Snelheidsmeter | 27. Signaallamp onderstel | 47. Magneetschakelaar |
8. Kunstmatige horizon | 28. Omschakelaar voltmeter | 48. Startschakelaar |
9. Stijgsnelheidsmeter | 29. Signaallamp benzinedruk | 49. Inspuitpomp |
10. Voltmeter | 30. Bedieninsgpaneel gyrokompas | 50. Benzinekranen |
11. Benzine-, oliedruk en olietemp. | 31. Inlaatdruk contrôlekraan | 51. Bediening trimvlak rolroer |
12. Benzinestandwijzer | 32. Regelkast voor stuurautomaat | 52. Bediening motor brandblusser |
13. Vacuummeter | 33. Regelweerstand stuurhutverlichting | 53. Bediening landingskleppen |
14. Hoogtemeter | 34. Veiligheden | 54. Bediening onderstel |
15. Bochtaanwijzer | 35. Hangend kompas met spiegel | 55. Bediening benzinehandpompen |
16. Hoogtemeter | 36. Generatorschakelaar | 56. Bediening motorkoelkleppen |
17. Koersaanwijzer | 37. Bediening trimvlak hoogteroer | 57. Diverse schakelaars |
18. Ampèremeter | 38. Hoofdschakelaar | 58. Diverse schakelaars |
19. Gyrokompas | 39. Remhandle 1e bestuurder | |
20. Buitenlucht thermometer | 40. Remhandle 2e bestuurder |
Twee andere grote delen zijn in het Aviodrome terecht gekomen. Het gaat hier om complete de rechter wielpoot en een stuk van de staart.
Beide delen maken geen deel uit van de permanente tentoonstelling. De delen zijn opgeslagen in de T2-Hangaar van het museum.
Het staartstuk staat hoog op een stelling getild. Met een beetje kunst en vliegwerk was daar een plaatje van te maken.
Met de wielpoot heeft het Aviodrome nog wel concrete plannen. Men is ermee aan de slag gegaan om het in een frame te plaatsten en werkend te maken. Zo kan het publiek zien hoe een wielpoot in en uitgaat. De systemen zijn dan door knoppen zelf te bedienen. Om het allemaal goed zichtbaar te maken is er moderne led-verlichting in de wielkast aangebracht.
Verschuiving van de rangorde in projecten heeft ertoe geleid dat dit project momenteel stil staat. Hopelijk komt er eerdaags nog weer wat tijd en geld vrij om het idee daadwerkelijk te realiseren. Mijn inschatting is dat het al voor 75% klaar is. Nu het laatste zetje nog.
De Fokker S.13 is dan wel gesloopt. Met het bijeen brengen van de foto’s van een aantal overgebleven delen is het toestel toch een beetje digitaal bijeengebracht.
Nog een D-101
Grappig genoeg is de militaire registratie van de Fokker S.13 momenteel nog in gebruik voor een Boeing CH-47D Chinook helikopter. Deze dubbele slagroomklopper vliegt met het kenmerk D-101 rond dat eerder op de Universal Trainer heeft gestaan.
Bron: Website Herman Dekker (www.hdekker.info) . Met dank aan Raymond Oostergo – Aviodrome en Peter van Kaathoven.
4 gedachten over “De overblijfselen van de Fokker S.13 Universal Trainer”
Een mooi, compleet verhaal over een stukje Nederlandse luchtvaarthistorie. Chapeau!
Prachtig artikel Berend Jan! Zelf heb ik van 1960-1962 de RLS gedaan, afgevlogen op de D-18S (en tijdens de opleiding de UES gecrashed…). Had graag met de S-13 gevlogen, en de RLS waarschijnlijk zelf als school ook, maar zoals je schrijft: tegen bijna gratis kun je niet op…Dank je wel voor een doorwrocht artikel!
Hans Muller sr
Hallo Hans,
Ik heb twee incidenten met de UES waar ik geen bestuurder bij heb: 16.11.1960 en 30.8.1961.
Bedoel jij één van deze twee?
Herman Dekker
serieus geïnteresseerde kunnen een kijkje komen nemen naar de cockpit die ik nu in mijn bezit heb. groet Wim Waardenburg Alphen aan den rijn