Langenthal, 22 oktober 2022 – In een hangaar op Langenthal (LSPL) bij Bleienbach hangt aan het plafond een zeldzame Comte AC-4 Gentleman. Dit toestel, met de registratie HB-IKO, is één van de elf geproduceerde exemplaren van dit type.
Ontwerper van dit toestel is de Zwitserse luchtvaartpionier Alfred Comte (1895 – 1965). Hij bouwde op zijn vijftiende al een motorfiets en leerde in 1913 op zijn achttiende vliegen bij de Aéro Club de France. Tijdens de Eerste Wereldoorlog maakte hij deel uit van de Zwitserse luchtmacht en vloog missies vanaf Dübendorf.
Op 5 november 1919 richtte Comte samen met Walter Mittelholzer het bedrijf Comte, Mittelholzer und Co. Aero, Luftbildverlagsanstalt und Passagierflüge op. Doel was om passagiers te vervoeren en luchtfoto’s te maken.
Vliegtuigen bouwen
In de winter was het stil en om voldoende inkomsten te genereren werden vanaf 1923 vliegtuigen gereviseerd en onderhouden. Ook bouwde Alfred Comte onderdelen en bouwde zelfs complete vliegtuigen op. Zo zag uiteindelijk in 1926 het bedrijf Alfred Comte, Schweizerische Flugzeugfabrik het levenslicht. De eerste Zwitserse vliegtuigfabriek was daarmee een feit.
Comte en Fokker
Er is een link tussen Alfred Comte en Fokker. In de jaren tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog bouwde Comte in licentie een aantal Fokker DVII’s voor de Zwitserse luchtmacht. In het Flieger Flab Museum op Dübendorf is een replica van een Zwitserse Fokker D.VII aanwezig. Dit toestel met de registratie 640 is tussen 1979 en 1980 opgebouwd rondom een nog niet afgebouwd frame met hoogte- en richtingsroeren die uit de productiehal van Comte kwamen.
Eigen ontwerpen
Het eerste eigen ontwerp werd het jachtvliegtuig de Comte AC-1. Dit toestel werd tegelijk aan de Zwitserse luchtmacht aangeboden met de Dewoitinde D.27. De laatste won uiteindelijk het contract en het bleef bij één AC-1.
Een tweede eenling werd de AC-3. Dat toestel zou aanvankelijk naar Bolivia geleverd worden, maar dat is er niet van gekomen.
Vanaf 1928 ging Comte zich toeleggen op het ontwerpen van passagiersvliegtuigen Het meeste succes had hij met zijn AC-4 Gentleman. Dit is een ontwerp van Henry Fierz, die bij Comte in dienst was. Fierz is tevens de ontwerper van de latere Pilatus PC-6 Porter (1953). De Comte AC-4 Gentleman wordt gevlogen door één piloot en er is plek in het toestel voor twee passagiers.
Fusies
In 1920 ging de luchtvaartmaatschappij van Comte samen met Ad Astra Aero. Ad Astra Aero, met Walter Mittelholzer als directeur en piloot, kocht in 1930 een AC-4. Op 18 september 1930 vond de eerste vlucht van de CH-262 plaats in Dübendorf.
Comte vloog hierbij als eerste piloot de route Zürich–London. Op 21 augustus 1920 werd Alfred Comte ontslagen omdat hij niet op een dienst was verschenen. Daarop begon hij voor zichzelf een vliegschool onder de naam Alfred Comte, Luftverkehrs & Sportfliegerschule. In 1921 bezat Comte zelfs een eigen Fokker D.VII om kunstvluchten mee uit te voeren.
Eerste toestel Swissair
In het voorjaar van 1931 fuseerden de bedrijven Balair en Ad Astra tot Swissair. De CH-262 was daarom het eerste vliegtuig in de vloot van Swissair. In 1934 werd de CH-262 de HB-IKO en gelukkig is dit exemplaar nog altijd bewaard gebleven.
Tussen 1955 en 1979 heeft het toestel een uitstapje gemaakt naar Duitsland als D-ELIS, maar is later weer teruggekeerd als HB-IKO. Daar stond het toestel gestationeerd op Bamberg-Breitenau (EDQA). In 1977 trof collega-fotograaf Henk Wadman het toen Duits geregistreerde toestel daar aan en kon een aantal leuke foto’s van de D-ELIS maken.
Deze AC-4 is grondig gerestaureerd en heeft tot 2010 nog gevlogen. Nu hangt het toestel aan het plafond in een hangaar in Langenthal.
Hierna bouwde Comte nog een paar toestellen; de AC-8 (3), de AC-11 (1) en de AC-12 Moskito (8). In 1935 viel het doek voor deze vliegtuigbouwer, mede door de slechte economische ontwikkelingen in die tijd.
Elf exemplaren
Van de AC-4 Gentleman werden er tussen 1928 en 1931 in totaal elf gebouwd. Eerst een serie van zes (c/n 13 t/m 18) en vervolgens nog vijf (c/n 33 t/m 37). Alle toestellen kwamen terecht in het Zwitserse luchtvaartuigregister een kregen een CH-registratie met een cijfer mee. De toestellen die in oktober 1934 nog ingeschreven stonden werden omgeregistreerd en kregen hierna een HB-registratie, het kenmerk waar de Zwitserse vliegtuigen heden ten dagen nog steeds mee vliegen.
Van de elf AC-4 werd er, zoals eerder gezegd, één geleverd aan de in 1931 maatschappij Swissair. Met de CH-262 die later HB-IKO werd ging het niet altijd helemaal goed, getuige onderstaande foto. Gelukkig is het toestel als HB-IKO nog altijd bewaard gebleven.
Ook de Zwitserse luchtmacht had interesse in de AC-4. Zij schaften de CH-265 (c/n 37) aan. Hiermee werden tot 1938 opleidingsvluchten uitgevoerd en hoge militairen lieten zich ermee vervoeren.
Overgebleven exemplaren
Dan is er een AC-4 met een opmerkelijke historie. Dat is de HB-USI (c/n 33). Dit toestel werd in 1939 op initiatief van Ernst Wyss, destijds hoofdpiloot van de afdeling Chefpilot der Kriegstechnischen Abteilung (KTA) der Eidgenössischen Konstruktionswerkstätte (Oorlogstechnieker van de Zwitserse Federale Ontwerpwerkplaats), omgebouwd tot ‘s werelds eerste vliegtuig op houtgas. Voor één uur vliegen was 34 kg houtskool nodig. De HB-USI is nog bewaard gebleven en zou in opslag staan op Dübendorf.
Als we naar de lijst met de elf gebouwde AC-4 Gentlemans kijken, dan zien we dat er nog maar één luchtwaardig is. Dat is de HB-ETI. Dit toestel staat op naam van Geo Chavez Flyers. De HB-ETI neemt nog af en toe deel aan Zwitserse luchtvaartevenementen.
Twee toestellen waren al voor 1934 afgeschreven, zodat deze nooit een HB-kenmerk hebben gehad. Vreemde eend in de bijt is de CH-225. Dit toestel was beschadigd geraakt en de Zwitser Willy Farner heeft deze AC-4 voorzien van een Tsjechische Walter Major 4 motor van 120 pk (88 kW). Hij liet het toestel inschrijven als Farner WF.21 met de registratie HB-AFA. Het constructienummer wijzigde van 13 naar 5. Tussen 30 maart 1950 en 20 oktober 1983 stond dit toestel in Frankrijk ingeschreven als F-PBXT met als standplaats Grange in Zwitserland. Of de F-PBXT nog bestaat is ons niet bekend.
In het Verkehrshaus der Schweiz in Luzern hing een aantal jaren de HB-KIL aan het plafond. Deze AC-4 Gentleman heeft c/n 35. Het toestel vliegt al sinds 1962 niet meer. Inmiddels is de HB-KIL uit de collectie van het museum verdwenen en is het in opslag terecht gekomen. Zover we hebben kunnen achterhalen is dat in het plaatsje Rain, ten noorden van Luzern.
Productieoverzicht Comte AC-4 Gentleman
| Reg. | Type | C/N | Built | Engine | In | Out | Remarks |
| CH-225 | Comte AC-4 Gentleman | 13 | 1928 | Gipsy Major II | 9-7-1928 | w/o 30-9-1929 | rebuilt to Farner WF.21 (c/n 5), to HB-AFA, F-PBXT |
| CH-212 | Comte AC-4 Gentleman | 14 | 1929 | Gipsy Major II | 23-1-1929 | cld 19-10-1930 | |
| HB-ETI | Comte AC-4 Gentleman | 15 | 1929 | Gipsy Major II | 19-3-1929 | Still flying | ex CH-180 |
| HB-ETO | Comte AC-4 Gentleman | 16 | 1929 | Gipsy Major II | 19-3-1929 | w/o 13-7-1951 | ex CH-236 |
| HB-OTO | Comte AC-4 Gentleman | 17 | 1929 | Gipsy Major II | 24-6-1929 | w/o 31-12-1954 | ex CH-244 |
| HB-ALE | Comte AC-4 Gentleman | 18 | 1929 | Gipsy Major II | 24-6-1929 | w/o 31-12-1950 | ex CH-187 |
| HB-USI | Comte AC-4A Gentleman | 33 | 1930 | Gipsy Major II | 7-8-1930 | cld 26-4-1976 | ex CH-249, std Dübendorf |
| HB-IKO | Comte AC-4 Gentleman | 34 | 1930 | Genet Major | 18-9-1930 | cld 10-11-2010 | ex D-ELIS, HB-IKO, CH-262, std Langenthal |
| HB-KIL | Comte AC-4 Gentleman | 35 | 1930 | Gipsy Major II | 18-11-1930 | cld 16-4-1962 | ex CH-264 |
| HB-UHU | Comte AC-4 Gentleman | 36 | 1930 | Gipsy Major II | 31-10-1930 | cld 20-10-1946 | ex CH-263 |
| HB-EPE | Comte AC-4 Gentleman | 37 | 1931 | Gipsy Major II | 23-4-1931 | cld 10-12-1947 | ex CH-265, was used as CH-265 by Swiss AF ’31-’36 |
Met dank aan Henk Wadman voor zijn bijdrage aan dit artikel.