‘Blauwe Johan’, de enige vliegende SAAB B 17A kiest Teuge als tankstop

Teuge, 16 september 2024 – Van de 326 gebouwde SAAB B 17 duikbommenwerpers is nog welgeteld één vliegend exemplaar over. Dat is de voormalige 17239 van de Zweedse luchtmacht die civiel vliegt als SE-BYH. Het afgelopen weekend was de SE-BYH de ‘Star of the Show’ tijdens de Duxford Battle of Britain Air Show. De dag na het weekend was het tijd om weer huiswaarts naar Såtenäs (ESIB) terug te vliegen. Die route verliep via een tankstop op Teuge.

Tijdens de vlucht was de SE-BYH niet zichtbaar op ADSB-sites. Maar keurig op het geplande tijdstip van 14:00 uur meldde deze fors bemeten warbird zich in het Gelderse circuit. Op downwind gingen de enorme wielpoten al uit en deze bungelden langzaam naar hun landingspositie.

Na een keurige landing werd naar de pomp getaxied voor een paar litertjes AvGas. De tweekoppige bemanning was ook wel toe aan een recuperatiemomentje en werd door de havendienst getrakteerd op koffie met appeltaart. Zo doet men dat daar!

Historie van de SAAB B 17

De ontwikkeling van de SAAB B 17 begon in 1938 naar aanleiding van de wens van de Flygvapnet (Zweedse luchtmacht) om een moderne duikbommenwerper te hebben. Als L 10 werd de basis in de vorm van een houten mock-up gelegd door de ASJA – AB Svenska Järnvägsverkstädernas Aeroplanavdelning (vrij vertaald de Afdeling vliegtuigen van Zweedse spoorwegwerkplaatsen). Dit bedrijf werd in 1939 opgenomen in het in 1937 opgerichte bedrijf Svenska Aeroplan Aktie Bolaget, beter bekend onder de afgekorte naam: SAAB. Het project werd hierna aangeduid als P 7A en P 7B (de twee prototypes) en later als B 17 (de productieversies).

De techniek om een duikbommenwerper te maken hadden de Zweden begin jaren ’30 opgedaan toen men nog samenwerkte met Junkers aan de ontwikkeling van de Junkers K 47. Hierna zou het Duitse Junkers een andere afslag nemen en de roemruchte Junkers Ju 87 Stuka duikbommenwerper ontwerpen.

De B 17 kon een bommenlast van 700 kg meenemen, deels onder de vleugels maar ook in een klein bommenluik onder de cockpit. Om hieruit de bommen te ‘lanceren’ was een soort krik bedacht zodat de bom verticaal genoeg verwijderd van het toestel kon worden afgeworpen. Dit om te voorkomen dat een vallende bom het toestel in een duikvlucht in zou halen en door de propeller heen zou vallen als met een maximale hoek van zeventig graden werd gedoken.

Naast bommen had de B 17 ook drie 7,9 mm machinegeweren. Twee daarvan zaten in de vleugel en een beweegbaar exemplaar bevond zich achter de navigator.

De B 17 is uitgerust met twee enorme kappen over de wielpoten. Als het landingsgestel opgeklapt is, zit dit hierin opgeborgen onder de vleugels. Maar de kappen hebben ook een functie bij het aanduiken tijdens een bombardement. Zij zorgen ervoor dat het toestel voldoende afremt en niet oncontroleerbaar hard richting aarde vliegt.

Illegale motor

Voor de B 17 wilden de Zweden aanvankelijk de Amerikaanse Pratt & Whitney R-1830 Twin Wasp C stermotor gebruiken (B 17A). Alleen daar kreeg men geen toestemming voor van de Amerikaanse overheid. Daarop werd door middel van ‘reverse engineering’ de motor illegaal gekopieerd en toch gebruikt, nu onder de naam STWC-3 (Swedish Twin Wasp C-3).

Er werden ook Bristol Mercury XXIV motoren gebruikt (B 17B). Die werden in licentie gebouwd door Svenska Flygmotor AB. Als derde werd een in Italië gekochte Piaggio P.XIbis R.C.40D toegepast (B 17C).

Naast de versie als duikbommenwerper werd ook een verkennersversie (Reconnaissance) gebouwd, dat was de S 17B.

De eerste vlucht van de B 17 was op 18 mei 1940 en in 1942 werden de eerste toestellen aan de Zweedse luchtmacht afgeleverd.

Productieaantallen SAAB B 17
Type	Kenmerk	Aantal
L 10	Wooden mock-up ASJA	1
P 7A / 17A	Prototype SAAB 17A	1
P 7B / 17B	Prototype 17B	1
SAAB B 17A	Whitney R-1830-S1C3G Twin Wasp	132
SAAB B 17B	Bristol Mercury XXIV	55
SAAB B 17C	Piaggio P.XIbis R.C.40D	77
SAAB S 17BL	Reconnaissance  + Ski landing gear	21
SAAB S 17BS	Reconnaissance  + Floats landing gear	38
	TOTAAL	326

Deense SAAB B 17’s

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kregen Deense piloten in ballingschap training in Zweden, wat resulteerde in de vorming van een Deens B 17-squadron bestaande uit vijftien B 17C’s. Deze eenheid was opgericht voor het geval ze nodig zouden zijn bij de bevrijding van Denemarken. De oorlog eindigde voordat de Denen de toestellen konden inzetten. Daarna bleven de SAAB B 17’s in Zweden achter.

Ethiopië

Er is naast Zweden, en een klein beetje de Denen, nog een land dat met de SAAB B 17 heeft gevlogen en dat is Ethiopië. Dit land kocht eind jaren ’40 een aantal SAAB 91 Safirs opleidingstoestellen. Daarbij wist SAAB ook zesenveertig SAAB B 17’s te verkopen.

Dit waren oude toestellen van de Zweedse luchtmacht en deze zijn overgevlogen naar Afrika. Op 13 november 1947 arriveerden de eersten en men heeft ermee doorgevlogen tot eind jaren ’70!

Nog maar vijf

Vandaag de dag zijn er nog maar vijf SAAB B 17’s over. Naast de SE-BYH, als enige luchtwaardige, staat in het Zweedse luchtmachtmuseum in Linköping nog de 17005 SAAB S 17BL. In het Deense Techniek Museum in Helsingør is de 17320 SAAB B 17A te vinden. Dit toestel hangt aan het plafond en heeft de kleuren van de Deense luchtmacht. Dan zou de verzamelaar Dan Sayers uit het Zuid-Afrikaanse Johannesburg nog twee voormalige Ethiopische SAAB B 17A’s bezitten, de 17273 en 17365. Naar verluidt zijn deze SAAB’s opgeslagen in Litouwen, maar beeldmateriaal hebben we hier nimmer van gezien…

Blå Johan

De SE-BYH vloog op 26 mei 1943 voor het eerst als 17239. De vlucht ging van Linköping naar Trollhättan om daar gereedgemaakt te worden voor aflevering. Die vond plaats op 23 juli 1943 aan de F 7 Wing op Såtenäs. Direct vliegen zat er overigens niet in. Er was een tekort aan motoren. De illegaal gekopieerde STWC-3 motor werd er afgehaald en deze werd teruggestuurd naar de fabriek om weer op een ander toestel gezet te kunnen worden voor aflevering.

Het toestel werd pas op 1 december 1943 operationeel en kreeg ter identificatie een ‘J’ opgespeld. Deze was blauw wat weer hoorde bij het tweede squadron van de F 7 Wing. De bijnaam van het toestel werd daarop ‘Blå Johan’, blauwe Johan.

Blauwe Johan is niet altijd ongeschonden gebleven. Op 27 april 1945 maakte de SAAB een harde landing waarbij de linker vleugel beschadigd raakte. Op 6 juni 1945 knalde de B 17A tijdens de start op een geparkeerde SAAB B 5. En in juni 1947 was er ook een curieus incident. Toen stuiterde een oefenbom op en beschadigde de onderkant van het toestel. Alle keren werd de 17239 weer gerepareerd.

In 1948 is er door SAAB dubbele besturing ingebracht. De militaire carrière kwam abrupt ten einde op 3 juli 1951 na een noodlanding op Västerås.

Doelsleper

In maart 1954 werd de civiele registratie SE-BYH toegekend en het toestel werd geschikt gemaakt om als doelsleper gebruikt te worden. Er werd voor dat doel een lier ingebracht om het sleepdoel te kunnen laten vieren. De Zweedse overheid bleef wel eigenaar, maar de vluchten werden uitgevoerd door Svensk Flygtjänst AB. In november 1957 werden die werkzaamheden overgenomen door Avia in Visby.

In totaal werden er negentien B 17’s tot doelsleper omgebouwd. Twee daarvan gingen naar Finland en één heeft in Oostenrijk gevlogen.
De laatste vlucht van de SE-BYH als doelsleper werd op 30 juni 1968 gemaakt, toen werd de SE-BYH aan de kant gezet met een kapotte cilinder. In het najaar van 1969 werd de B 17A op Linköping opgeslagen om later toegevoegd te worden aan de collectie van het Zweedse luchtmachtmuseum dat toen nog moest worden gebouwd.

Restauratie

In 1995 kwam het idee bij SAAB op om dit toestel weer luchtwaardig te maken, ten faveure van het zestigjarig jubileum van SAAB in 1997. Zo geschiedde. Een ‘projectje’ dat startte op 18 september 1996 zou na 9.949,4 manuren op 11 juni 1997 leiden tot de eerste vlucht na restauratie (en na negenentwintig jaar stilstand) van de SE-BYH.

De SE-BYH staat op naam van het Statens Försvarshistoriska Museer, Flygvapenmuseum uit Linköping. De Swedish Air Force Historic Flight (vergelijkbaar met de Nederlandse KLuHV – Koninklijke Luchtmacht Historische Vlucht) is de organisatie die ermee vliegt. Het is de bedoeling dat de SE-BYH in elk geval luchtwaardig gehouden wordt om in 2026 het eeuwfeest van de Zweedse luchtmacht bij te wonen en in 2027 het negentigjarige jubileum van SAAB op te luisteren.

Het komt maar weinig voor dat de SE-BYH buiten Zweden te zien is en ook in eigen land vliegt het toestel niet vaak. Het was alweer negentien jaar geleden (2005) dat de SE-BYH in Groot-Brittannië op Duxford te zien was. Het weekend van 14 en 15 september 2024 was deze SAAB dan ook de absolute highlight.

In 2005 werd via Groningen Airport Eelde gereisd. Nu viel Teuge de eer ten deel. Het bezoek aan Teuge viel dermate in de smaak dat bij vertrek de aanwezigen op een geweldige low pass werden getrakteerd!